Mensen zonder wettig verblijf bevinden zich vaak in een uitzichtloze situatie. Zij hebben beperkte toegang tot werk, onderwijs en gezondheidszorg, en lopen constant risico om opgepakt en uitgewezen te worden. Nochtans verblijven zij doorgaans al enige tijd in België, waar zij een leven hebben uitgebouwd en bijdragen aan de informele economie. Sociale hulpverleners kunnen niet meer doen dan ad hoc ondersteuning bieden, zonder vooruitzicht op een structurele oplossing. En hoewel mensen zonder wettig verblijf zich in een aantal zichtbare sociale bewegingen hebben georganiseerd, zijn ook zij er de laatste decennia niet in geslaagd een kentering in het beleid teweeg te brengen.

De laatste jaren beweegt er echter steeds meer op dit terrein. In verscheidene Europese landen hebben burgerinitiatieven en NGOs hun lokale beleidsmakers ertoe aangezet om opvang te bieden aan mensen zonder wettig verblijf. Deze opvang koppelen zij aan intensieve juridische en psychosociale begeleiding. Het doel en de aanpak daarvan loopt sterk uiteen: sommige opvanginitiatieven leggen een eenzijdige klemtoon op het stimuleren van vrijwillige terugkeer, terwijl andere initiatieven meer inzetten op verblijfsprocedures (bvb via een nieuw verzoek om internationale bescherming, een aanvraag voor regularisatie o.b.v. humanitaire gronden,…). Ook in België maakt deze vorm van ondersteuning een stille opmars, onder de noemers ‘BBB+’ (Bed, Bad, Brood en Begeleiding) en ‘Toekomstoriëntatie’. Zo kondigde Staatssecretaris van Asiel en Migratie Sami Mahdi in zijn eerste beleidsnota aan verschillende pilootprojecten te zullen lanceren.

Over deze opvanginitiatieven bestaat echter weinig wetenschappelijke kennis. Daarom onderzoekt dit project hoe en in welke mate deze BBB+ initiatieven bijdragen aan de structurele sociale inclusie van mensen zonder wettig verblijf. We schuiven drie disciplinaire en één transversale onderzoeksvraag naar voor.

1. Vanuit sociaal werk onderzoek onderzoeken we de hulpverlening die deze opvanginitiatieven aanbieden: welke hulp voorzien zij (bvb psychosociale, juridische en materiële ondersteuning), welke methodieken hanteren zij (bvb individuele of groepsgerichte toekomstoriëntatie), en hoe organiseren zij zich (bvb welke actoren werken samen).
2. Vanuit de rechten documenteren we de juridische processen die leiden tot een situatie van onwettig verblijf, en verkennen we hoe opvanginitiatieven mensen uit dergelijke situaties kunnen halen. Daarbij schenken we bijzondere aandacht aan vermijdbare trajecten: dossiers van mensen die na een lange periode alsnog verblijfsrecht verkrijgen, en dossiers waarin complexe administratieve procedures of gebrekkige vormen van sociaaljuridische ondersteuning ten oorzaak liggen aan een onwettig verblijfstatuut.
3. Vanuit de politieke wetenschappen analyseren we of en hoe deze opvanginitiatieven bijdragen aan sociale verandering op het niveau van enerzijds (lokaal, regionaal en nationaal) beleid, en anderzijds de publieke opinie. In welke mate trachten zij de dominante discours over mensen zonder wettig verblijf te doorbreken? Zo ja: hoe doen zij dat? En slagen zij daarin?
4. Aan deze disciplinaire onderzoeksvragen voegen we een transversale vraag toe: hoe in/exclusief zijn deze opvanginitiatieven? Wie heeft (geen) toegang tot deze de opvang en begeleiding die zij aanbieden? En wat begrijpen de verschillende betrokken actoren onder structurele oplossingen?

Dit onderzoeksproject zet maximaal in op een nauwe participatie van stakeholders, zowel bij het ontwerp als de uitvoering van het project. We hanteren etnografische methoden die zich daartoe lenen: participatieve observatie in het dagelijkse leven en de organisatie van BBB+ opvanginitiatieven, diepte-interviews en documentanalyse. Behalve het academische doel van kennisvergaring, wil dit onderzoek bijdragen aan de structurele sociale inclusie van mensen zonder wettig verblijf. De concrete eindproducten hangen deels af van de noden van de stakeholders (bvb uitwerken van methodieken en opleidingen, beleidsaanbevelingen, kritische rapportage,…).