Hergebruik wordt algemeen erkend als een gangbare praktijk in de vooroorlogse bouwsector, maar ons inzicht in wat er gebeurde in de snel veranderende sociaaleconomische context vanaf de jaren 1950 is veel beperkter. In tegenstelling tot sommige buurlanden bleef de oorlogsschade in WOII relatief beperkt. Het zijn de meedogenloze moderniseringscampagnes tijdens de bloeiende 'trentes glorieuses' die ervoor hebben gezorgd dat veel hoogwaardig gebouwd erfgoed is verdwenen. Belgische steden als Brussel en Luik staan bekend om hun destructieve stadsvernieuwingscampagnes. Tegelijk veroorzaakte de snelle suburbanisatie van het platteland soortgelijke vernietigingsgolven. Een schat aan kostbare gebouwen ging daarbij verloren.

Maar voor hun materialen en componenten was er een markt. Dankzij hardnekkige, eeuwenoude recuperatiepraktijken werden (fragmenten van) deze gebouwen gedemonteerd, verhandeld en opnieuw geïntegreerd in nieuwe constructies die vandaag de dag nog steeds bestaan. Het werk van Marcel Raymaekers (°1933) springt in dat verband in het oog. Raymaekers, die zijn architectuuropleiding nooit afmeekte en dus hulp nodig had om zijn bouwvergunningen goedgekeurd te krijgen, slaagde erin om tussen de jaren 1960 en 2010 een uniek oeuvre te creëren. Zijn gebouwen, voornamelijk eengezinswoningen voor de nieuwe verkavelingen, bevatten grote hoeveelheden hergebruikte bouwelementen. 

In 2022 startten Rotor (dankzij een cultuursubsidie van de Vlaamse Gemeenschap) en de Universiteit Gent een onderzoeksproject om zijn praktijk te documenteren en te begrijpen. Door zijn oeuvre te bestuderen, wilden we een beter inzicht krijgen in het naoorlogse hergebruiklandschap in België en meer bepaald in zijn netwerken en logistieke organisatie. In 1972 richtte Raymaekers Queen of the South op, een handelaar in gerecycleerde en antieke materialen die nauw verbonden was met de wereld van sloop en recyclage. Als belangrijkste bron van zijn materialen stond 'the Queen' centraal in zijn praktijk.

Het resultaat van het onderzoek werd in 2023 gepubliceerd in de vorm van een boek. Ad Hoc Barok (verkrijgbaar in het Nederlands en het Engels) biedt een overzicht van Raymaekers' architectuur en de unieke manier waarop hij hergebruikelementen combineerde. Hij had een hekel aan doctrines, modetrends en historische nauwkeurigheid en behandelde componenten als bouwstenen uit een bouwpakket, die hij assembleerde voor maximaal esthetisch effect. Dit gebeurde op een ad-hoc manier, improviserend met wat op dat moment beschikbaar was. Niet zelden werden de eigenaars van de gebouwen zelf ingezet als bouwvakkers. Met de nadruk op verrassing, uitbundigheid, intimiteit en het culturele 'aura' dat in hergebruikmaterialen besloten ligt, vormen zijn gebouwen een opmerkelijk tegenwicht voor het grootste deel van de architecturale productie in België van de afgelopen 60 jaar. 

Het boek werd officieel gelanceerd in het Vlaams Architectuurinstituut in Antwerpen op 12 december 2023, aangevuld met de tentoonstelling 'Unfolding the Archives #6 - Marcel Raymaekers, pionier in circulaire architectuur'. Als aanvulling op het boek zoomde de tentoonstelling in op een aantal materiaalstromen die aanwezig zijn in het oeuvre van Marcel Raymaekers. Acht specifieke materiaalverhalen worden verteld aan de hand van archiefmateriaal dat tijdens het onderzoek voor het boek werd opgegraven. Van maaskeien over straaljagerkoepels tot een art nouveau-gevel: het traject van elk van deze materialen wordt getoond, van hun herkomst tot hun uiteindelijke toepassing in een van zijn projecten. De tentoonstelling paste in de tentoonstellingsreeks 'Unfolding the Archives', georganiseerd door het Vlaams Architectuurinstituut (VAi), waarin materialen uit de collectie worden getoond. Als zodanig is het de laatste stap in een groter project om niet alleen het oeuvre van Raymaekers te documenteren, maar ook al het materiaal dat tijdens het onderzoek is ontdekt te archiveren, zodat het gemakkelijk toegankelijk is voor verder onderzoek. Honderden originele foto's, plannen en andere documenten zijn gescand en opgenomen in de collecties van het VAi in de loop van het project.

Auteurs: Arne Vande Capelle, Stijn Colon, Lionel Devlieger, James Westcott
Fotografie: Anja Hellebaut, Anthony De Meyere